Heb je de illustratie al bekeken?
Einde

Het kwaad in al zijn vormen

wat Hollywood produceert is net zo "rijk"

Auschwitz-Birkenau wordt beschreven als het absolute nulpunt van de Europese beschaving - een vernietigingskamp opgericht in het kader van de Endlˆsung, of de definitieve oplossing van het jodenvraagstuk. Op enkele jaren tijd werden daar op industriële schaal meer dan een miljoen mensen uitgeroeid. Tel daarbij de andere kampen, de uithongering in de getto's, de fusillades door de Einsatzgruppe ingezet in Rusland in het kielzog van de oostfrontstrijders,… en we bereiken een aantal slachtoffers van die volkerenmoord tussen de vijf en de zes miljoen.

Lees ook "Waarom die Holocaust?"

Op zondagmiddag 16 januari 2005 - 60 jaar na de bevrijding van Auschwitz-Birkenau - had Jean-Pierre Rondas het op Klara over concentratiekampen, de misHandelingen in de Abu Ghraib-gevangenis in Bagdad, onthoofding van gijzelaars voor de videocamera, de gijzeling in de kinderschool in Beslan waarbij kleutertjes genadeloos werden neergemaaid… kortom, over het kwaad in al zijn vormen. Rondas werd rondgeleid in een diabolisch-antropologische tentoonstelling in het Amsterdamse Tropenmuseum. Frans Fontaine vertelde hem daar intrigerende zaken over het kwaad in enkele van zijn gestalten. We luisteren even mee en we lezen ook enkele teksten uit de bijbel over de kwaadheid in persoon.

Want uit zijn innerlijk, uit zijn hart, komen de slechte gedachten, ontucht, diefstal, moord, echtbreuk, hebzucht, kwaadwilligheid, bedrog, onmatigheid, jaloersheid, lasterpraat, hoogmoed, onverschilligheid. Al die slechte dingen komen van binnen uit naar buiten en maken de mens onrein. (Marcus 7:21-23)

De duivel is uw vader en wat uw vader wil, wilt u ook graag doen. Hij is vanaf het begin een moordenaar geweest. Hij heeft nooit aan de kant van de waarheid gestaan, omdat er geen waarheid in hem is. Wanneer hij leugentaal spreekt, spreekt hij zoals hij is, want hij is een aartsleugenaar, hij is de vader van de leugen. (Johannes 8:44)

Hij zat met zijn leerlingen aan tafel. De duivel had toen Judas, de zoon van Simon Iskariot, al de gedachte ingegeven Jezus uit te leveren. (Johannes 13:2)

Wordt iemand op de proef gesteld, dan is het steeds zijn eigen begeerte die hem lokt en meetrekt. De begeerte nu waaraan wordt toegegeven, brengt zonde voort, en als de zonde volgroeid is, baart ze de dood. (Jakobus 1:14 - 15)

Wees nuchter en waakzaam! Uw tegenstander, de duivel, loopt rond als een brullende leeuw, op zoek naar iemand die hij kan verslinden. (1 Petrus 5:8)

Hiervoor wordt uitgelegd hoe de universeel menselijke voorstellingen van het kwaad in onze tijd geprojecteerd worden in science fiction wezens. Wanneer we dit dan vergelijken met Jezus' voorstellingen van het kwaad, dan zien we punten van verschil, maar ook heel wat parallellen.

diep geworteld in elk mans

Het kwaad is volgens Jezus diep geworteld in elk mens. Niet als een onweerstaanbare drang - een tiran die bij voorbaat elke strijd wint - wel als een innerlijke verleider die weerstaan kan worden, zij het niet via de weg van de minste weerstand. Goed en kwaad worden vergeleken met kruid en onkruid - goede en slechte vruchten - voortgekomen uit goed of slecht zaad, dat wacht op de juiste omstandigheden om te ontkiemen. Er is sprake van een groeiproces dat door de mens beïnvloed wordt, ten goede of ten kwade, bij zichzelf en bij zijn naaste. Ons rechtssysteem houdt zich bezig met de buitenkant. God legt de lat veel hoger. In de bergrede heeft Jezus het net zo goed over de dader, als over diegene die er met plezier op toekijkt. Jezus legt zo de vinger op het verborgen niet volgroeide kwaad in de innerlijke mens. Maar zijn advies gaat natuurlijk verder dan het gedachte- en het gevoelsleven. Het is praktijkgericht en betreft meestal gewone dingen. Het vereist geen theologisch inzicht en is door iedereen toepasbaar. Of je nu wel of niet gelooft in duivels, verandert daar weinig aan. Een voorbeeld van die praktische adviezen is "de gulden regel".

Behandel anderen dus steeds zoals je zou willen dat ze jullie behandelen. Dat is het hart van de wet en de Profeten. (Matteüs 7:12)

Jezus wijst ook op de soms doorslaggevende invloed van omgevingsfactoren "wee hem die één van deze kinderen tot zonde verleidt", maar concludeert niet met een moedeloos determinisme dat alle keuzevrijheid zou ontnemen. In de bergrede roept Jezus elkeen dan ook op om in het dagdagelijkse leven gedachten en hart zuiver te houden en zo het kwaad geen kans te geven te ontkiemen.

Diezelfde bergrede gaat natuurlijk ook over de reactie van het slachtoffer op het volgroeide kwaad. Jezus breekt hier met het "oog om oog, tand om tand" principe en beveelt een houding aan die een einde maakt aan de vicieuze cirkel van wraak en weerwraak.

Jezus laat ons niet als wezen achter met die persoonlijke strijd: God Geest zelf biedt ondersteuning en bijstand - inzicht en levenskracht - vooral natuurlijk aan diegenen die daarom vragen. Paulus herhaalt dit telkens weer in zijn brieven en hij stimuleert ons ook om elkaar te helpen in die strijd.

een externe oorzaak van het kwaad

Jezus ziet tegelijk ook op de achtergrond een externe oorzaak van het kwaad: een meester-verleider met een persoonlijkheid accuraat beschreven in de omkaderde teksten. Een perverse superman met een leger acolieten - immateriële wezens die het op de mens gemunt hebben en hem willen herscheppen naar hun beeld. Wezens die een menselijk lichaam zoeken als instrument om in die materiële wereld maximaal vernieling aan te brengen. Wezens die, wanneer zij een voet tussen de deur krijgen, een vernietigend werk beginnen. Soms komen zij op uitnodiging, veel vaker maken zij hun entree door middel van leugen en list. Lieftallige, voorzichtige verleiding of brutale monsterlijke wreedheid… alle middelen zijn goed om het kwaad te activeren.

geen speelse projectie in de toekomst

Jezus heeft het echter niet over science fiction - over een speelse projectie in de toekomst. Wel over een realiteit, maar dan van een andere orde dan we gewoon zijn. Reeds present bij de wieg der mensheid als succesvolle adviseur van de eerste mens. Iets later volgt dan de moord op Abel en zo rijdt de trein der kwaadheid verder. De oude slang, geboren in een grijs verleden, lijkt eeuwig jong en blijft vitaal in zijn verschijning. Ongeëvenaard flexibel en dus klaar om elke nieuwe vinding van de mensheid te zijnen dienste om te buigen. Jezus illustreert de enorme invloed van de tegenstander door hem te omschrijven als "de overste of de heerser van deze wereld". Maar op zijn visitekaartje staat ook "de vader van de leugen". En er zijn nog andere titels zoals "de moordenaar" en "de verleider", die dat beeld aanvullen en zijn persoonlijkheid verder beschrijven.

Er is dus hoegenaamd geen sprake van een speelse fantasie. Bittere ernst, zo kan je het - veel te zacht - omschrijven. Jezus' gelijkenissen over hel en duivel zijn geschilderd met zo'n felle kleuren dat het inderdaad aan die benauwende films doet denken. Geen fictie maar realiteit, deels in een visueel verborgen wereld. Niet dat Jezus altijd weer het kwade in de kijker zet. Integendeel, Hij benadrukt consequent de positieve waarden, want waar licht is, moet het duister wijken.

hoe een mens zich kan beschermen

Ik vraag niet dat U hen uit de wereld wegneemt, maar dat U hen beschermt tegen de duivel. (Johannes 17:15)

Tenslotte nog dit: zoek uw kracht in de Heer, in zijn sterke macht. Rust u uit met de wapenrusting van God, om daarmee stand te houden tegen de krijgslisten van de duivel. Want onze strijd gaat niet tegen mensen van vlees en bloed, maar tegen de overheden, de machten en de heersers van deze duistere wereld, tegen de geestelijke en bovenaardse machten van het kwaad. Grijp daarom naar de wapenrusting die God u geeft, om weerstand te kunnen bieden op de dag waarop het kwaad aanvalt. Dan kunt u staande blijven, omdat u op die manier goed toegerust bent. Stel u zo op: doe de waarheid om als gordel en doe de gerechtigheid aan als borstpantser. Bind onder uw voeten de bereidheid om de vredesboodschap te brengen. Draag daarbij het schild van het geloof: daarmee kunt u alle brandende pijlen van de duivel doven. Draag de helm van de redding en het zwaard van de Geest, dat wil zeggen het woord van God. Bid en smeek voortdurend en bij elke gelegenheid, geleid door de Geest. Daartoe moet u waakzaam zijn en zonder ophouden God smeken voor allen die hem toebehoren. (Efeziërs 4:10 - 18)

Onderwerp u dus aan God, en verzet u tegen de duivel, dan zal hij voor u vluchten. (Jakobus 4:7)

Het antwoord op de vraag hoe een mens zich kan beschermen tegen zo'n ongrijpbare supermacht ligt niet in het bestuderen van het kwaad in al zijn vormen. Het is grotesk te menen dat men die tegenstander op eigen terrein kan verslaan, of dat men hem te slim af kan zijn. Wie zijn gedachten vult met encyclopedieën over oorlogen, wie gruwel en moordverhalen gaat ontleden en zich in het occulte gaat verdiepen, haalt vuilnis binnen en is niet goed bezig. Afstandelijkheid is hier de boodschap. Niet alleen verstandelijk, maar vooral moreel: een eerlijk zuiver leven brengt je heel wat verder.

In de diabolisch-antropologische tentoonstelling werd getoond hoe de mens zijn angst voor onzichtbare boze geesten probeert af te weren met formele tekenen - amuletten, kruistekens, bezweringen en dies meer. Dat lijkt op de ijdele hoop dat het aanbrengen van bordjes "privé terrein - streng verboden toegang" zou volstaan om professionele gangsters van zijn eigendom te weren. Wie zijn levensstijl niet aanpast en opportunistisch op autonome uiterlijke tekenen vertrouwt - geen symbolen gedragen door een achterliggende werkelijkheid - volgt de dubbelzinnige moraal van de tegenspeler. Hij lijkt wat op diegene die bescherming afkoopt van de maffia, en zo mee verstrikt raakt in het net. Amuletten en bezweringen geven een vals gevoel van veiligheid. Hoe naïef te denken dat die supermacht voor bijgeloof zou wijken. Het spelletje even meespelen, dat zit er misschien wel in.

Jezus doorprikt die goedkope oplossing en wijst op een andere weg om de vloek te weren, deels gebaseerd op het doorbreken van de interne logica in de plannen van de tegenstrever. De strategie van de geest van het kwaad is gebaseerd op leegheid - afwezigheid van God - en egoïsme in al zijn vormen. Zijn plannen gaan er van uit dat mensen zijn zoals hij is: dat zij altijd alleen maar aan zichzelf denken en steeds weer zullen handelen uit machtsdrang en omwille van andere oneerbare motieven. Gejaagd door passie, overheerst door pretentie en jaloersheid en gebruik makend van leugens om bestwil.

Waar een vacuüm is, en onzekerheid en angst regeert, en waar oneerbare motieven gelden, wordt voor hem speelruimte gecreëerd. Waar Gods Geest mag wonen, waar helder wordt gedacht en liefde is voor de waarheid, waar andermans belang mag concurreren met eigenbelang, waar vertrouwen angst heeft uitgebannen,… daar wordt de vijandige strategie doorkruist en verliest het kwaad zijn greep. De duivel heeft geen vat op wie leeft volgens de bergrede. Natuurlijk treedt God ook beschermend op, maar dit is het aandeel van de mens: de pro-actieve houding die Jezus aanbeveelt en die zijn volgeling beschermt in zijn integriteit en in zijn eeuwige bestemming. Wat niet hetzelfde is als een comfortabel en succesvol leven - Jezus en ook vele na Hem moesten het bekopen met de dood. De geest van het kwaad kan dat leven inderdaad wel uitwendig bedreigen.

Tegen jullie, die mijn vrienden zijn, zeg ik: wees niet bang voor hen die je lichaam kunnen doden en daarna niets meer kunnen doen. Ik zal jullie zeggen wie je moet vrezen. Vrees hem die niet alleen kan doden maar ook de macht bezit om je daarna in de hel te werpen. Ja, ik zeg jullie: vrees liever hem! (Lucas 12:4-5)

Leeft iemand volgens de bergrede, dan gebruikt God op zijn beurt het kwaad dat hem wordt aangedaan, ten goede, zoals hierna wordt toegelicht.

de ultieme overwinning

Maar er is meer goed nieuws. Duivelaanbidders beweren dan wel het tegendeel, en claimen de ultieme overwinning van het kwade op het goede, maar Jezus stelt dat de macht van de duistere heerser van tijdelijke aard is. Zijn dagen zijn geteld. Jezus illustreert dat door in vele confrontaties met het kwaad, de overwinning te behalen. Even leek het wel dat Hij in de ultieme strijd het onderspit moest delven. Pilatus, Herodes, het Sanhedrin,… maakten met instemming van een joelende menigte een einde aan zijn leven. Maar die moord - eeuwen tevoren al voorspeld, en door Jezus meermaals aangekondigd - was tegelijk de centrale zet in Gods strategie tot bevrijding van de mens. Jezus die de bergrede op zichzelf toepast - geen oog om oog, tand om tand - als het Lam van God dat de zonde der wereld wegneemt, in de lijn van de profetische oudtestamentische offerdiensten. Een strategie gebaseerd op liefde, rechtvaardigheid en waarheid - dus niet begrijpbaar voor de tegenstander. Evenmin door hem te counteren, want dé ultieme liefdesdaad: het schenken van zijn eigen volmaakt leven om de kloof tussen God en mens te overbruggen. Het doorgronden van die daad is natuurlijk ook voor ons te hoog gegrepen. Hier is het woord mysterie op zijn plaats!

hoofdstuk VIIter - bescherming van bedreigde getuigen

Jezus zegt zijn opdracht volbracht te hebben en het kwaad te hebben overwonnen. Hij verbaast vriend en vijand door uit de dood te verrijzen, en roept in een afscheidsspeech de aanwezigen op om, in afwachting van zijn terugkomst, zijn boodschap te verspreiden. Jezus rekruteert medewerkers - vrienden noemt Hij hen - die op hun beurt anderen uitnodigen deel te nemen aan het komende festijn. Maar wie volop zijn medewerking verleent - en dus zichzelf verloochent - wordt een doorn in het oog van die tegenstander. Hij mag zich verwachten aan moeilijkheden en doet er dus goed aan bescherming van hogerhand te vragen.

Politiebescherming tegen allerlei bedreigingen is in opmars in onze maatschappij. In 2002 werd een "hoofdstuk VIIter - bescherming van bedreigde getuigen" toegevoegd in onze wetboeken. Niets nieuws onder de zon - in het Onze Vader raadde Jezus ons al aan bescherming in te roepen. "Leid ons niet in bekoring" is een bede tot God dat Hij ons zou beschermen tegen compromitterende situaties, waartegen we niet bestand zijn. "Verlos ons van het kwade" - of zoals de Naardense vertaling het zegt "Ontruk ons aan wie kwaad wil" - is een verzoek om bescherming. En laat ons eerlijk wezen - die geestelijke strijd zelfs nog buiten beschouwing gelaten - hoe vaak hangt ons geluk niet af van kleine details: op het gepaste moment op de juiste plaats zijn, het goede contact, de noodzakelijke informatie, de terechte waarschuwing… "Geen musje valt dood ter aarde zonder dat Hij het weet…" leert Jezus ons over zijn Vader. Is dat geen aansporing om Hem uit te nodigen de kleine details van het leven waar nodig bij te sturen? En doen we er niet goed aan zijn bescherming in te roepen tegen alles wat kwaadaardig is? Toen Jezus gearresteerd werd, vroeg Hij Petrus op te houden met geweldpleging. "Denk je soms dat ik mijn Vader niet te hulp zou kunnen roepen? Als ik hem erom vroeg, zou Hij me dadelijk bijstaan met meer dan twaalf legers engelen." Wie aan Gods kant staat, en zijn deel van het werk doet, handelt pro-actief, en vermijdt problemen. Maar hij mag tevens aanspraak maken op bovennatuurlijke bescherming.

C.S. Van Audenard
januari 2005

Begin
www.deversmaldevraag.be
Heb je de illustratie al bekeken?