zegen en vloek

De Heer beval Mozes tegen Aäron en zijn zonen te zeggen: "Zo zullen jullie de Israëlieten zegenen: Moge de Heer u voorspoed geven en u in bescherming nemen. Moge de Heer u welwillend aanzien en zich over u ontfermen. Moge de Heer over u waken en u geluk en vrede schenken." Daarna zei de Heer: "Als zij zo mijn naam over de Israëlieten uitspreken, dan zal ik hen zegenen." (Numeri 6:22-27)

het uitspreken vormt geen garantie

De hiervoor vermelde zegen is sinds duizenden jaren gemeengoed onder de Joden. In vele protestantse kerken wordt ze ook uitgesproken op het einde van elke eredienst. Maar de realiteit stemt zelden overeen met die mooie wensen. Niet iedereen is voorspoedig en gelukkig, wel integendeel! En de Israëlieten die deze zegen nu al sinds Aäron uitspreken, hebben als volk nog niet veel geluk en vrede gekend. Het uitspreken van die zegen vormt dus blijkbaar geen garantie. wél tonen die woorden ons iets van Gods karakter en intenties. Ze tonen hoe God het graag zou zien… zo mogelijk in dit leven hier en nu, en wanneer dat niet kan, dan toch later, wanneer Gods rijk volledig geopenbaard wordt.

Zegen en vloek zijn elkaars tegengestelden. Willen we weten wat zegen is, dan moeten we ons ook afvragen wat vervloeking is. In de primitieve opvatting zijn zegen en vloek een manier om via toverkracht iets te bekomen. Het is een wens die men uitspreekt in de overtuiging dat zij vervuld wordt. Of het is een handeling die men stelt - een ritueel dat men volgt - in de hoop zo iets te bewerken.

de magische opvatting van zegen en vloek

In vele culturen denkt men dat er een bovennatuurlijke kracht uitgaat van bepaalde woorden of handelingen, of dat men via woord of ritueel geesten kan manipuleren, ten goede of ten kwade. Zoiets noemen we de magische opvatting van zegen en vloek. Primitieve godsdiensten hebben hun toverdokters die formules gebruiken, of rituelen of amuletten… om iemand te beschermen of te belagen. Maar voor wat, hoort wat. Zegen en vloek zijn doorgaans niet goedkoop: de mens moet er iets voor opofferen. En wie grootmeester wil worden, moet zijn ziel verkopen.

In het katholieke geloof was die magische opvatting vroeger sterk aanwezig. Sommige rituelen waren bedoeld als zegen. Het palmtakje achter het kruisbeeld, het schapulier als geluksbrenger, de bedevaarten, de rozenkrans met zijn tientallen weesgegroeten, de verplichte zondagsmis… En wie daarvoor het geld neertelde, kreeg zelfs een volle aflaat - een vrijkaart waarmee je, ongeacht je morele kwaliteiten, zo de hemel binnenrolde.

Aflaten zijn nu wel verleden tijd, maar sommige Tv-predikanten gaan dezelfde richting uit, wanneer zij in ruil voor grote financiële offers, de hemel op aarde beloven.

het zijn niet de woorden, het is niet het ritueel

In de bijbel hebben zegen en vloek geen paranormaal effect. Zegenen is geen poging om via het paranormale, greep te krijgen op de werkelijkheid. Het is geen ritueel dat van ons een offer vraagt en ons dan in staat stelt, God naar onze hand te zetten. Neen, het is een bijzondere, expliciete wijze om ons tot Hem te richten, in de hoop dat Hij initiatief zal nemen en onze wens zal vervullen. Als er dan resultaten zijn, is dat een gevolg van Gods ingrijpen, en niet van de zegen als zodanig.

Voor de bijgelovige loopt de zegen via een comfortabele brede weg. Hij mag dus best egoïstisch zijn en zelfs oneerlijk. Het maakt niets uit: volgt hij het ritueel, spreekt hij die woorden uit, dan zou het automatisme in werking moeten treden, zodat zegen en vloek hun uitwerking krijgen.

Lukt dat altijd? Natuurlijk niet! Van de zegen die het bijgeloof belooft, komt er niet veel in huis. Het lijkt wel op de Lotto: veel verliezers, en nu en dan een winnaar. En de winnaar van de eerste rang, blijkt achteraf vaak nog de grootste verliezer. Want geld is niet hetgeen de meeste Belgen missen. Veel geld brengt trouwens zorgen met zich mee. Het heeft bovendien een deregulerend effect op het dagelijks leven… Het zijn sterke schouders die de weelde kunnen dragen. Geluksbrengers brengen dus niet veel geluk. Als de magische opvatting soms toch blijkt te werken, is dat misschien meer als het om vervloeking gaat. Er zijn genoeg verhalen bekend van vervloekingen die werken. En dat is begrijpelijk. Kwaad bewerken is niet moeilijk. Het volstaat de teugels te laten vieren. Het lijkt wel of er een leger klaar staat om ongevraagd bijstand te verlenen aan diegene die de medemens kwaad wil berokkenen.

Achilles werd door zijn doop onkwetsbaar

Volgens de Griekse mythe werd Achilles door zijn doop onkwetsbaar. De christelijke doop werkt anders. Voor de gelovige hebben zegen en ritueel geen toverkracht. De zegen resulteert niet automatisch in een antwoord. Ze veronderstelt zuiverheid bij diegene die ze uitspreekt, want ze loopt via de smalle weg van morele integriteit, geloof in God, respect voor zijn wil en liefde voor de medemens. Op haar weg naar vervulling passeert ze altijd via God, die het laatste woord heeft.

Door zegen of ritueel benadrukken we ons spreken of ons handelen. Niet omdat het nodig is Gods verstrooide aandacht te trekken, want Jezus beschrijft God als Iemand die weet hoeveel haren er op ons hoofd staan! Het expliciet gebed of de expliciete handeling moet onszelf uit de verstrooiing halen, en er voor zorgen dat wij op Gods golflengte komen en blijven. Het zijn wegwijzers, die op God wijzen. Wanneer we rituelen zoals de doop of het avondmaal bewust beleven, vragen we Hem met aandrang in te grijpen. Het ritueel accentueert onze vraag, door toevoeging van lichaamstaal. Door iets te vragen met alles wat in ons is, effenen we in onszelf de weg - want dat is toch de basisvereiste, willen we ons gebed beantwoord zien. We tonen dat het menens is en dat we bereid zijn de consequenties te accepteren.

Een meer uitgewerkte studie over de doop: "de doop van Achilles"
en over het avondmaal: "neem en eet, dit is mijn lichaam"

een schril contrast

Maar ook al is het menens, het gewenste resultaat wordt niet zo gauw bereikt. We leven in een gebroken wereld waarin Gods Koninkrijk nooit ten volle wordt ervaren. Gods vrienden zijn als vreemdelingen in een land dat hen niet altijd welkom heet, maar waar ze hoe dan ook doorheen moeten, om hun bestemming te bereiken. Het Koninkrijk is vandaag slechts fragmentair en illustratief te zien. Er zijn fragmenten - momenten van vreugde en triomf - die illustreren hoe het Koninkrijk is en die aantonen dat de gelovige reeds een beetje deelt in die bijzondere dimensie. En de ene vreemdeling ziet meer illustraties, dan de andere. Toch zal niemand vandaag die overwinning al ten volle kunnen beleven. Er is dus vaak een schril contrast tussen de mooie woorden die we lezen over het Koninkrijk, en de dagdagelijkse realiteit, die daar soms een eind van af staat.

Zegen is geen automatisme, maar passeert altijd via God, die het laatste woord heeft. Dat beduidt dat Hij zich de vrijheid veroorlooft om het leven te sturen overeenkomstig zijn inzichten en volgens zijn stappenplan. Hij grijpt niet altijd in op onze vraag - hoe nadrukkelijk wij die vraag ook stellen. Veelal heeft Hij een andere timing dan wijzelf en andere opvattingen over wat best is. Hij concretiseert de zegen en herformuleert daarbij misschien ook onze wensen. Ook daarom zijn de woorden van een zegening meestal algemeen geformuleerd. Het is geen concreet specifiek gebed, maar eerder een passe-partout formule. We wensen elkaar in algemene bewoordingen het goede toe. En God concretiseert de vraag dan overeenkomstig zijn wijsheid.

Soms zien we geen concrete resultaten. We krijgen dan misschien de indruk dat God hard is en ongeïnteresseerd, en kunnen zo in een geloofscrisis terechtkomen. Veel situaties zijn erg moeilijk te rijmen met Gods liefde. Een man vertelde op Tv hoe zijn moeder door ziekte misvormd was in haar gezicht. Zeewater was goed voor haar. En omdat ze ontoonbaar was, wachtte ze tot het donker was om naar het strand te gaan, samen met haar jonge zoon. Die man kon dat niet rijmen met Gods liefde. Dat is ook zo, we hebben geen bevredigend antwoord op zoveel leed. Waarom lijkt God zo vaak afwezig of onmachtig?

Wie de evangelies leest, krijgt een beeld dat meer rooskleurig is. Hij beseft dat Jezus die vrouw genezen had, indien Hij haar 2000 jaar geleden 's avonds op dat strand ontmoet had. Jezus' levensstijl illustreert dat God het anders wil. Het inzicht dat God liefde is en dat Hij bovennatuurlijke dingen kan verwezenlijken, biedt toekomstperspectief en kan dus troosten. Hem de rug toe keren biedt trouwens geen soelaas, want dan vervalt ook elke hoop op een rechtzetting in een later leven.

we geven de cheque aan God

Als wij bidden "zegen deze persoon", erkennen we - door het gebruik van algemene bewoordingen - Gods vrijheid om in concreto te doen wat zijn voorkeur wegdraagt. We erkennen dan zijn meesterschap. We aanvaarden dat God God is. Die algemene bewoordingen kunnen mij natuurlijk ook helpen wanneer ik ten einde raad ben en niet meer weet van welk hout pijlen maken. Dan kan ik mijn heil zoeken in een standaardgebed - het Onze Vader - of in een lied. De tekst biedt dan een leiddraad voor mijn denken en objectiveert tegelijk ook mijn gevoelens.

Het woord "zegen" heeft in het hebreeuws ook de betekenis van "geschenk". Wanneer we een zegen over iemand uitspreken, bezorgen we hem een cadeaucheque. Maar we geven hem die cheque niet in eigen handen. Neen, we geven de cheque aan God, met de vraag dat Hij die zou omwisselen in die geschenken die het best van pas komen. En we vragen Hem dat Hij het gepaste tijdstip voor de overhandiging uitkiest.

Er zijn situaties waarin God - God weet om welke reden - die cadeaucheque niet verzilvert. Misschien wordt - simplistisch denkend - die cheque dan op een spaarrekening gezet. Het opsparen van rijkdom in de geestelijke wereld, die ons pas later ten goede komt, is een bijbels idee. Jezus heeft het daarover in de zaligsprekingen in de bergrede en troost zo diegenen die in dit leven de zegen niet ervaren. De navermelde citaten wijzen in die richting.

Gelukkig zij die vervolgd worden omdat ze Gods wil doen: voor hen is het hemelse koninkrijk. (Matteüs 5:10)

Vergaar geen schatten hier op aarde, waar mot en roest ze aantasten en waar dieven inbreken en ze stelen. Vergaar liever schatten in de hemel, waar mot en roest ze niet aantasten en waar dieven niet inbreken en ze stelen. (Matteüs 6:19 - 20)

de zegen klinkt veel luider

Niet alleen door zijn algemene bewoordingen verschilt de zegen van een gewoon gebed. De zegen wordt ook getypeerd door de plechtigheid waarmee hij wordt omgeven. Het gebruik van een standaardformule, met getuigen erbij, benadrukt het belang - denk maar aan de huwelijkszegen. De zegen klinkt daardoor veel luider, dan woorden die we zomaar kiezen vanuit de inspiratie van het moment.

In moderne tijden worden belangrijke zaken op papier gezet, met de handtekening eronder. In culturen waarin weinigen geletterd waren, werd meer belang gehecht aan het gesproken woord. En wanneer het menens was, ging dat woord gepaard met een plechtigheid. Soms een klein ritueel - zoals een speciale manier van elkaar handslag te geven bij het sluiten van een overeenkomst. Soms een grootse ceremonie. Die plechtigheid toonde aan, dat men de belofte niet zomaar ongedaan kon maken.

In het oude testament ging een zegen vaak gepaard met een ceremonie of een ritueel. De besnijdenis, de opdracht van een kind in de tempel, de huwelijksceremonie, de zegen die de bejaarde vader uitsprak over zijn oudste zoon… Bij de besnijdenis draagt de man zelfs levenslang het teken van de zegen die over hem werd uitgesproken. Nooit mag hij vergeten, dat hij aan God werd toegewijd.

rituelen kunnen als een toneelstuk zijn

Het nieuwe testament geeft ons de doop, het avondmaal, de zalving van de zieke… Die rituelen kunnen als een toneelstuk zijn, dat een boodschap doorgeeft - ook al zouden de acteurs in alle talen zwijgen. De ceremonie kan de ernst van de situatie onderstrepen. Het maakt inderdaad verschil uit wanneer een meisje op de dansvloer zegt "ja, ik wil met je trouwen" of wanneer ze diezelfde woorden uitspreekt voor de burgemeester. In het eerste geval kan ze die woorden nog intrekken - misschien de volgende ochtend - wanneer ze hoofdpijn heeft van iets te veel te drinken. In het tweede geval is ze in principe levenslang verbonden.

Het maakt ook een groot verschil uit of je tijdens een koffieklets, achteruit leunend in de zetel, iets vertelt, of als je diezelfde woorden uitspreekt als getuige, rechtstaand voor een rechtbank, nadat je met een eed gezworen hebt dat je de volle waarheid zou vertellen.

God rehabiliteert de gevallen mens

Nemen we het avondmaal of de eucharistie als voorbeeld: een gebed dat uitgesproken wordt in een speciale context, die wat lijkt op een toneelstuk. Een drama waarin we nadoen wat 2000 jaar geleden plaats vond op die zolderzaal. En dat gebeurt omdat Jezus gevraagd heeft dat drama elke keer weer op te voeren, en telkens weer die zegen uit te spreken. Door die woorden en door dat ritueel herinneren wij onszelf eraan dat God ons goed wil doen, en daar Alles voor over had. Herinnerd worden aan dat feit, kan goed doen. Vooral voor wie - in een vlaag van pessimisme - zichzelf afgeschreven heeft.

Door bij het avondmaal recht te staan, benadrukken we dat we geen toeschouwer zijn, maar veeleer een acteur. Het brood en de wijn gaan rond en ieder neemt deel op gelijke wijze. God presenteert aan elk van ons een hoofdrol. Van zo'n beleving van het avondmaal kan kracht uitgaan: God vergeeft alle kwaad en rehabiliteert de gevallen mens. Hij geeft ons nieuwe perspectieven en nieuwe levenskracht. Zijn zegen verbreekt elke vloek, die over ons zou zijn uitgesproken.

Ook bij vervloeking wordt gebruik gemaakt van standaardformules. Soms wordt de verwensing nog versterkt door een ritueel of een seance. De negatieve wens wordt zo omgezet in een krachtige vervloeking.

In het oude testament komt vervloeking soms uit de mond van de gelovige. In zo'n gebed wordt aan God gevraagd dat Hij de misdadiger zou bestraffen. We lezen dat in enkele Psalmen. In het nieuwe testament komen we zoiets bijna niet meer tegen. Jezus vraagt dat we de vijand zegenen, en niet zouden vervloeken.

het mystieke element

Hoe komt het nu dat er van een zegen en een ritueel meer kracht kan uitgaan, dan van een gewoon gebed? Houdt het verband met de weloverwogen woorden en met de plechtige manier waarop ze worden uitgesproken? Heeft het alleen te maken met het feit dat alles gebeurt met meer aandacht en meer overtuiging? Of is er meer?

Er is ook het mystieke element. "Waar twee of drie samenzijn in mijn naam, ben Ik in hun midden". Jezus stelt dat God in bepaalde situaties op een bijzondere, intense manier aanwezig is. Gods Geest neemt dan de leiding over en stuurt de ceremonie. Dat merk je aan de rustgevende positieve sfeer en aan de diepe vreugde die bevrijdend en genezend werkt. Mensen voelen zich op hun gemak en ze ervaren vrijheid. Wat dan ook treft is het harmonieuze samenspel, of het feit dat alles - met inbegrip van onverwachte elementen - merkwaardig in elkaar past. Het thema van de prediking sluit naadloos aan bij de keuze van de liederen, zonder dat dit werd afgesproken. Het onderwijs of geïmproviseerd gebed vormen toevallig ook het antwoord op een diepe nood. En zelf het incident komt als gelegen.

Rituelen kunnen dus meer zijn dan wegwijzers naar God. Het kunnen momenten zijn waarop God op een bijzondere wijze aanwezig is.

de stap van ritueel naar liturgie

In de voorgaande alinea's hebben we de stap gezet van ritueel naar liturgie. Vooraleer we dit thema vervolgen, eerst een vergelijking uit het gewone leven. Vrienden uitnodigen, is synoniem voor praten. Maar het moet bovenal gezellig zijn! We zorgen voor hapjes en voor een goede wijn. Misschien een tafelkleedje, kaarsen en mooie achtergrondmuziek. De aangename sfeer en de gezelligheid zijn een uiting van onze vriendschap. Dat ontvangstritueel spreekt zelfs een duidelijker taal, dan de woorden die we zeggen.

Onze kerkdiensten zijn ook zo'n ontvangst- en ontmoetingsritueel. Een ritueel waardoor wij God, en ook elkaar, iets duidelijk kunnen maken. Die rituelen maken deel uit van de liturgie. Liturgie kan een stabiel en objectiverend kader bieden voor onze geloofsbeleving. Ze maakt de samenkomst minder afhankelijk van de tijdsgeest, van de mode, van de persoonlijkheid van diegenen die voorgaat en van het humeur van de aanwezigen. Liturgie brengt orde in het samenzijn en garandeert dat belangrijke aspecten steeds weer aan bod komen. Het risico gevangen te raken in de subjectiviteit van de eigen beperkte wereld, wordt kleiner wanneer onze geloofsbeleving aanleunt bij tradities - of ervaring - van de voorbije 2000 jaar.

Wanneer ik in beslag genomen wordt door eigen noden, en mijn ganse leven daarrond draait - wanneer ik gevangen zit in introspectie - kunnen rituelen zoals het avondmaal, mijn aandacht verschuiven naar thema's van algemeen belang. Hetzelfde geldt voor standaardgebeden en voor liederen. Ze helpen mij de zaken wat afstandelijker te bekijken. Ik kan pas openbloeien wanneer ik niet meer de gevangene ben van mijn problemen.

wanneer tradities averechts gaan werken

Die ordening door rituelen vinden we bij traditionele kerken ook terug in het kerkelijk jaar, met zijn feestdagen, waarin God gedankt wordt voor de belangrijke zaken van het leven. En ook het individuele leven is geordend - zoals bij de Israëlieten, met rituelen die het ganse leven overspannen - beginnend met de doop en eindigend met de begrafenis. De samenkomsten respecteren daar al eeuwenlang een vertrouwd patroon. De inhoud van zo'n liturgie heeft een grote rijkdom en de gebeden zijn evenwichtig en mooi. Maar soms was die gelovige niet meer dan een toeschouwer die van het Latijn niet veel begreep… Heeft men slechts aandacht voor de act op zich, dan wordt het ritueel een vorm van bijgeloof, dat God op afstand houdt, ook al wordt Zijn Naam erg vaak genoemd. Jezus respecteerde de traditie, maar Hij nam er zonder schroom afstand van, wanneer die traditie of die liturgie averechts ging werken.

Aan rituelen, plechtigheden en standaardformules zitten inderdaad risico's verbonden. Ze kunnen persoonlijke inbreng en creativiteit doden en zo een belemmering vormen voor een gezonde groei. Soms gaan ze ook een eigen leven leiden, steeds verder verwijderd van het gewone leven. De woordenschat en tonaliteit, de kledij, de symboliek, de muziekstijl… verwijzen dan naar vervlogen tijden. Wat voor de intimi een sterke symbolische waarde behoudt, werkt voor anderen vervreemdend. Voor buitenstaander vormt dit zo een hoge drempel, dat toenadering wel erg moeilijk wordt.

dan lijkt het wel een circus

Rituelen en plechtig uitgesproken woorden hebben trouwens slechts kracht, wanneer ze au sérieu genomen worden door deelnemers en toeschouwers. Zoniet, dan lijkt het wel een circus, en werkt het ritueel contraproductief. Plechtige nieuwjaarstoespraken op Tv worden vandaag door weinig mensen nog gesmaakt. In een cultuur beheerst door een no-nonsense stijl lijkt het al gauw te veel. De plechtigheid mist dan haar doel. Er wordt niet meer geluisterd naar de boodschap, wel naar het accent en naar de versprekingen. Cabaretiers vermaken zich nog maandenlang met zo'n inspiratiebron.

Die kritische houding is ten dele een reactie op een overdaad aan rituelen in vorige generaties. Vaak houdt het ook verband met associaties met het verleden. Voor wie vooral hypocrisie gezien heeft, hoeft het allemaal niet meer. Wie verplicht was deel te nemen aan rituelen waarvan hij de betekenis niet inzag, of waarin hij niet geloofde, is opgelucht met de herwonnen vrijheid. De biecht, de verplichte gebeden, de verplichting naar de mis te gaan… waren dan wel bedoeld om de mens tot God en tot elkaar te brengen, maar ze hebben velen van God weggejaagd.

woorden kunnen dus net zo goed vervreemdend werken

Evangelische christenen hebben het niet zo voor rituelen en voor liturgie. Ze leggen de nadruk op het woord, niet op het ritueel. Maar de eenzijdige nadruk op het woord biedt evenmin een bevredigend antwoord. Er is vandaag een overvloed aan professionele communicatie met gladgestreken woorden, doch met weinig diepgang. Er zijn de vele praatprogramma's met een lawine van goedkope woorden. Dat wekt allergie op: niemand gelooft nog in al die mooie beloftes.

Woorden kunnen dus net zo goed vervreemdend werken. Wanneer het gaat om de diepere zin van het leven, willen mensen niet nog eens bedolven worden onder een goedkope woordenvloed. Woorden zijn van cruciale betekenis, maar de boodschap moet dan diepgang hebben. Ze moet uit het hart komen en de waardigheid en vrijheid van de luisteraar respecteren. Wie geen honger heeft, moet niet verplicht worden mee aan te schuiven aan Gods tafel.

Een pleidooi voor het invoeren van nieuwe rituelen is niet echt nodig. Zoiets moet groeien. Maar het is wel goed inzicht te hebben in het nut van rituelen, en die rituelen, die we als verrijkend erkennen, bewust te beleven. Inzicht geeft ons ook begrip voor mensen die de klassieke rituelen wél belangrijk vinden en bijv. veel aandacht hebben voor de liturgie.

Jezus die de kinderen zegent

We eindigen zoals we begonnen zijn - met een zegen. Maar ditmaal zonder standaardformule, niet voorgelezen op een plechtige manier en niet omgeven door een ritueel. Het is de situatie van Jezus die de kinderen zegent.

De mensen brachten kinderen bij Jezus; ze wilden dat hij hen zou aanraken, maar de leerlingen zeiden de mensen dat ze dat moesten laten. Toen Jezus dat zag, was hij diep verontwaardigd: "Laat die kinderen bij me komen, hou ze niet tegen! Want het koninkrijk van God is voor wie zijn als zij. Ik zeg jullie: wie het koninkrijk van God niet aanvaardt zoals een kind dat doet, zal er zeker niet binnengaan." En hij sloeg zijn armen om hen heen, legde hen de handen op en zegende hen. (Marcus 10:13 - 16)

Alles gebeurt hier informeel. Jezus heeft natuurlijk geen standaardformules en rituelen nodig om zijn aandacht op de Vader te kunnen richten en los te komen van zijn subjectiviteit. Zijn woorden moeten ook niet door rituelen versterkt worden: zijn ja is ja, zijn neen is neen - met of zonder plechtigheid.

Jezus was verontwaardigd over het feit dat de kinderen werden tegengehouden. In "verontwaardiging" herkennen we de woorden "waarde" en "ontwaarden". Jezus erkent hoe waardevol deze kinderen zijn en Hij ziet hoe de discipelen deze kinderen ontwaarden. Jezus daarentegen wil die waarde behouden, versterken, laten openbloeien… en daarom zegent Hij die kinderen.

Heeft die zegen deze kinderen beschermt tegen alle mogelijke onheil? Waarschijnlijk niet. Heeft het verschil uitgemaakt? Natuurlijk wel. Het contact met de liefdevolle Zoon van God, was voor die kinderen een onvergetelijke ervaring. En in de onzichtbare wereld werden deuren geopend en paden geëffend voor het latere leven.

Mag God ook ons op die manier zegenen en mogen wij, met of zonder ritueel en met of zonder plechtigheid, ook die andere het goede toewensen.

C.S. Van Audenard
november 2002

Heb je de illustratie al bekeken?
Begin