Bruegel
Heb je het schilderij al bekeken?

Einde

Waarom toch die Bijbel? (I)

taal is voor mens en God van cruciale betekenis

teksten worden afgedreund

De uitspraak "Waarom toch die Bijbel" illustreert de verwondering van sommigen tegenover wie de Bijbel beschouwt als het woord van God. Want die visie komt misschien wel arrogant en bekrompen over. Je levenswijze afstemmen op een boek? Is dat geen gevaarlijke inperking van de menselijke vrijheid! Altijd opnieuw in die Bijbel lezen… is dat niet een beetje overdreven?

Dat negatieve oordeel houdt ten dele verband met de manier waarop de Bijbel wordt gehanteerd. Sommigen hebben op dat punt niet zo'n beste reputatie: teksten worden afgedreund en er is geen luisterbereidheid. De Bijbel wordt ook in verband gebracht met de schandvlekken uit de geschiedenis van de kerk, met zijn kruistochten en brandstapels. Het religieus fanatisme in onze tijd doet ook geen goed, want sommigen scheren alles over dezelfde kam en zien godsdienst als dé bron van alle kwaad… De werkelijke inhoud van die Bijbel is dan niet gekend en "onbekend maakt onbemind".

een getuigenis voor eigen winkel

Hoe kunnen we de vraag "waarom toch die Bijbel" beantwoorden? We starten niet met gezagsargumenten die ontleend zijn aan die Bijbel. Geen antwoord in de stijl van "In de Bijbel lezen we dat dit boek het woord van God is" want dan zit je in een vicieuze cirkel. Zo'n getuigenis voor eigen winkel vind je ook in andere heilige boeken.

Je kan je dus beter afvragen of het logisch is dat God – indien Hij zou bestaan - zich primair via taal tot de mens zou richten? En zo ja, zijn er dan indicaties dat de Bijbel hét woord van God is, want er zijn ook nog andere heilige boeken.

Blijkt het rationeel verdedigbaar dat een Hogere Intelligentie via taal zou communiceren, dan is dat een goed teken. Want uit het kader waarin we leven - hoe mens en natuur functioneren – zien we dat het leven wetmatig of rationeel is. We zitten dus in de goede richting wanneer we de weg volgen die ons verstand ons aanwijst. Zo'n rationele benadering wordt in de Bijbel hoog gewaardeerd, bijvoorbeeld in de Tien Geboden waarin God ons vraagt om Hem lief te hebben met geheel ons verstand. Dat is geen pleidooi voor blinde gehoorzaamheid, maar wel een oproep voor een positief-kritische houding, ook t.a.v. de eigen overtuiging. Maar dat eerste gebod maakt ook tegelijk ook melding van hart en ziel want met een eenzijdige intellectuele benadering zullen we er niet komen...

Gij zult de Heer, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw verstand. (Matteüs 22:37)

de vertwijfelde Emmaüsgangers

youtube logo Bekijk je liever de video over 'De Emmaüsgangers en 'het momentum'?' (8')

Jezus volgde vaak die rationele weg. Wanneer Hij na zijn verrijzenis de vertwijfelde Emmaüsgangers ontmoet, overtuigt Hij hen niet met een wonder en speelt Hij niet in op hun gevoelens. Neen, Hij geeft uitleg over het hoe en het waarom… Hij legt verbanden en toont de rode draad in de geschiedenis. Jezus verkiest dat ze zich die kennis verstandelijk eigen maken en helpt hen om een redenering te ontwikkelen en zelf conclusies te trekken. Iets later herhaalt die situatie zich wanneer Jezus de voltallige groep van zijn discipelen ontmoet. Ook daar volgt onderwijs. Enkel zo ontstaat de terechte hoop dat de discipel volwassen wordt, en mondig zodat hij ook anderen op weg kan helpen.

En toen Hij uit het schip ging, zag Hij een grote schare en werd met ontferming over hen bewogen, omdat zij waren als schapen, die geen herder hebben, en Hij begon hun vele dingen te leren. (Marcus 6:34)

Toen opende Hij hun verstand, zodat zij de Schriften begrepen. (Lucas 24:45)

Veel oprechte zoekers lijken op die schapen die geen herder hebben, of op die vertwijfelde Emmaüsgangers. Door gebrek aan kennis, door vooroordelen eigen aan de tijdsgeest… gaan ze niet op onderzoek en vinden ze dus God niet.

In onze cultuur leeft bijvoorbeeld de overtuiging dat geloof weinig met het verstand te maken heeft: het is iets is dat je hebt of niet hebt… een beetje zoals een muzikaal talent. Maar geloof is geen talent dat je al of niet van nature uit hebt meegekregen. Neen, Jezus geeft bij zijn afscheid opdracht om het evangelie overal te verkondigen, en dat illustreert zijn overtuiging dat geloven in God iets is wat je kan ontvangen wanneer je met een open geest die boodschap hoort of leest. Paulus heeft velen die niet in God geïnteresseerd waren kunnen overtuigen door zijn onderwijs - vandaar zijn stelling dat "het geloof komt uit het horen".

Kritisch onderzoek kan ons een eind op weg helpen. Maar verstandelijk inzicht kan de ganse realiteit niet kan vatten. Ook dat kunnen we leren via het verstand. Eén kwartiertje diep nadenken over het heelal is al genoeg om tilt te slaan. Het verstand kan ons helpen op weg naar God, maar bij Hem aangekomen, wordt het best bijgestaan – soms vervangen – door andere eigenschappen, zoals geloof, hoop en liefde.

taal is van cruciale betekenis

Rationeel nadenken over de vraag of de Bijbel Gods woord kan zijn… waar beginnen we? De Bijbel is een boek vol woorden, en taal is voor de mens van cruciale betekenis.

Woorden zijn op het microniveau de bouwstenen voor de ontwikkeling van het denken. Een baby ontwikkelt eerst het voelen, daarna het denken. Dat gebeurt deels door het internaliseren van de omgeving. Beelden van de werkelijkheid worden opgenomen in het denken. Eerst haalt de baby foto's binnen, te beginnen met het beeld van zijn moeder. Later ook begrippen of woorden, zoals koek, stout, braaf… Woorden zijn abstracte beelden voor een werkelijkheid – symbolen die iets oproepen. De evolutie van boreling naar volwassene gebeurt in belangrijke mate via taal. Door het gebruik van woorden ontwikkelt de baby zijn denken en zijn spreken. Nieuwe situaties worden beoordeeld rekening houdend met analoge beelden die voorheen opgeslagen werden.

Die beelden en die woorden zullen dus in grote mate het denken en de emoties voeden en indirect het handelen beïnvloeden. Zo krijgen we een geleidelijke overgang van het microniveau naar een meso- of intermediair niveau van de persoonlijke relaties. Het peutertje leert spreken en kan zo veruitwendigen wat binnenin leeft. Het legt contact met ouders, met andere kinderen en later ook met buitenstaanders. Via taal ontvangt het reacties en boodschappen van die buitenwereld. Woorden worden zo het voertuig bij uitstek tussen mensen om gedachten te uiten en over te dragen. Het is hét middel voor wederzijdse communicatie en ligt dus aan de basis van een relatie.

Woorden hebben een enorme invloed op het leven als kind, maar ook op het latere leven als volwassene, want het zijn bouwstenen waarmee het leven wordt opgebouwd. Het zelfbeeld, de visie op de medemens, op relaties, op het leven… hangt af van de kwaliteit van de LEGO-blokjes. Zolang we kind zijn, worden die blokjes vooral door anderen aangereikt. Wie slechte blokjes kreeg, zal daarmee moeten leven, en dat kan heel pijnlijk zijn. Herstel en genezing is mogelijk, maar vraagt tijd en inspanning. Krijgen we als kind goede blokjes mee, dan zijn goed vertrokken. We horen dan wellicht bij diegenen die geen drie, maar tien talenten ontvingen, en waarvan veel verwacht wordt.

Geleidelijk voegt het kind ook zelf blokken toe. Met de groei naar volwassenheid wordt de eigen inbreng groter. De verantwoordelijkheid komt bij onszelf te liggen. Het hangt nu van onszelf af, met welke beelden en woorden we ons denken vullen. Wat lezen we, wat bekijken we, wat beluisteren we? En wat geven we verder door? Hoe spreken we? Welke blokjes gebruiken we in welke situatie?

Het goede woord op het juiste moment, is een gouden appel op een zilveren schaal. (Spreuken 25:11)

Sla geen vuile taal uit, maar zeg, waar het nodig is, iets opbouwends, iets dat de mensen die u horen, goeddoet. (Efeziërs 4:29)

een Babelse spraakverwarring

Tenslotte is er de cruciale betekenis van taal op macroniveau. Taal is het basisinstrument in de menselijke samenleving – niet weg te denken in de staatsinrichting, in het onderwijs, in wetenschap en techniek. Via taal wordt kennis vastgelegd, verder ontwikkeld en doorgegeven. Neem de taal weg - of veroorzaak een Babelse spraakverwarring - en wat schiet er nog over van die menselijke cultuur?

De Franse en later de communistische revolutie werden ondersteund door een specifieke vernieuwende woordenschat - het instrument van een nieuwe tijdsgeest. Mensen werden opgezweept door woorden. Men gebruikte positieve begrippen zoals "vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid" en gaf ze een nieuwe betekenis die in het eigen kraam paste en toeliet de burgerij en de clerus van kant te maken.

Het communisme deed hetzelfde. Marx ontleende veel woorden en beelden uit de religieuze context en gaf ze een andere inhoud. Hij probeert mensen voor zich te winnen en hen te motiveren door LEGO-blokjes te gebruiken die in de innerlijke mens aanwezig zijn, en die te linken aan zijn eigen doelstellingen.

Het kapitalisme doet dat natuurlijk ook. De reclame toont lachende mensen, knappe vrouwen… die niets met de zaak te maken hebben. Aantrekkelijke beelden en woorden moeten diepe verlangens aanwakkeren en mensen gunstig stemmen zodat ze zaken kopen die ze niet nodig hebben, en dingen doen die geen baat brengen. Woorden en beelden hebben in onze maatschappij een enorme invloed en worden op grote schaal misbruikt. Woorden werken dus niet alleen neutraal beschrijvend. Vaak zijn ze manipulatief zonder dat de ontvanger het door heeft.

een zwakke schaduw van Gods taal

Als de mens naar Gods beeltenis gemaakt is, dan heeft taal ook voor God een cruciale betekenis. Onze taal is dan een zwakke schaduw van Gods taal. Wat taal voor God betekent is niet te vatten, want God is Geest en de afstand tussen Hem en ons is oneindig groot. Wat betekenen woorden voor God? Johannes  vond die vraag essentieel, want hij begint zijn evangelie met een uitleg over woorden. "In het begin was het Woord en het Woord was bij God, en het Woord was God…". Johannes heeft iets gezien waarover hij niet kan zwijgen. Hij probeert het onder woorden te brengen en over te brengen aan zijn lezers.

Johannes' woorden gaan over Genesis, en volgens dat boek is alles inderdaad met taal begonnen. God schept door zijn wensen uit te spreken, en Hij geeft vervolgens een naam aan wat Hij heeft gemaakt. "Er moet licht zijn! En er was licht… En God noemde het licht dag, en de duisternis noemde Hij nacht." En zo gaat het scheppingsverhaal verder. Gods woorden hebben een onvoorstelbare kracht. Ze zijn niet, zoals onze woorden, in de eerste plaats beschrijvend. Ze zijn vernieuwend of scheppend en brengen gedachten tot realiteit. Ook Jezus gebruikt woorden op dezelfde wijze wanneer Hij mensen geneest. De honderdman wist dat, want hij zei "Spreek maar een woord en mijn knecht zal gezond zijn."

En daar stopt het niet bij want Jezus zegt dat het woord van zijn volgelingen diezelfde vernieuwende kracht kan hebben. Hij gebruikt daarvoor een heel sterk beeld van een berg die in de zee wordt gegooid – een beeld dat aan Superman doet denken.

Jezus antwoordde hun: "Ik verzeker jullie: als je gelooft zonder te twijfelen, zul je kunnen doen wat ik met die boom gedaan heb; en dat niet alleen, je zult zelfs tegen die berg daar kunnen zeggen: Kom omhoog en stort je in zee, en het zal gebeuren." (Matteüs 21:21)

de slang gebruikt diezelfde woorden

Terug naar Genesis, want nadat God de mens gemaakt heeft, spreekt Hij die mens ook aan. Dat is betekenisvol, want hoewel wij voor God een open boek zijn, kunnen wij Hem maar kennen als Hij zich aan ons openbaart. Van in den beginne laat Hij zich kennen. Hij belooft de mens voedsel en geeft hem opdrachten. Via taal gaat Hij een relatie met hem aan.

En dan is er een slang die ook begint te praten. Zij gebruikt de woorden die God heeft uitgesproken, maar verdraait de betekenis ervan en zegt dat de mens niet zal sterven, maar als God zal zijn. Het doet denken aan het geluk in de reclames en aan de ideale wereld die het communisme en het kapitalisme beloofden...

De eerste mens luistert naar de verkeerde woorden en dat veroorzaakt onherstelbare schade en heel veel pijn. Na de zondeval zoekt God opnieuw contact met een mens die zich voor Hem probeert te verschuilen. God neemt wederom het woord, en belooft herstel te brengen. En Hij spreekt steeds weer mensen aan doorheen de verdere geschiedenis. Sommige zetten die woorden op papier, dat wordt door anderen verzameld en zo krijgen we die Bijbel.

een merkwaardige parallel

Even herhalen: we vragen ons af waarom de Bijbel zo'n centrale betekenis heeft voor de christen. We proberen hierop een antwoord te vinden door na te gaan welke betekenis taal of woorden hebben voor de mens en voor God. Voor de mens is taal van cruciale betekenis en dat op het microniveau van de innerlijke mens, op intermediair niveau van de relaties en op macroniveau van de cultuur. En taal werkt niet enkel beschrijvend, het bewerkt ook verandering.

Ook bij God speelt taal een cruciale rol. Via taal heeft Hij in den beginne alles geschapen en via taal gaat Hij een relatie aan met de mens. Ook vandaag spreekt Hij nog, en ook nu hebben die woorden een scheppende werking, al is dat niet meer zo spectaculair. Veel meer dan bij de mens, is Gods taal niet beschrijvend maar vernieuwend. "Geen woord, dat van God komt, zal krachteloos zijn" zegt de engel aan Maria, nadat hij Jezus' geboorte heeft aangekondigd.

Maar van in den beginne werd de betekenis van Gods woorden ook verdraaid en zo ging het grondig mis, en was er nood aan herstel. Ook bij dat herstel spelen woorden een cruciale rol, niet enkel in Genesis, maar ook vandaag: het kwaad wordt erkend door het uit te spreken of te belijden. En die schuldbelijdenis werkt niet enkel beschrijvend, maar ook bevrijdend en vernieuwend.

Tot dusver zien we een merkwaardige parallel tussen de centrale betekenis van taal voor de mens en voor de Bijbelse God.

een grote LEGO-doos met allemaal bouwstenen

God wil het menselijk denken en voelen op microniveau beïnvloeden, het handelen bijsturen, de mens bereiken en met hem communiceren en een relatie opbouwen. Daartoe moet Hij, zoals een moeder tegenover haar baby, zijn gevoelens doorgeven, en ook woorden en beelden die uitdrukken wat Hij voelt en wat Hij wil zeggen. En als Hij op macroniveau een volk wil uitverkiezen, een cultuur ten goede wil veranderen… dan zal Hij vernieuwende woorden moeten geven.

De Bijbelse God heeft inderdaad zo gehandeld. Door de geschiedenis heen gaf Hij woorden en beelden. Dat werd dan doorverteld en soms op schrift gezet en verzameld. En zo komt een boek tot stand als een verzameling van woorden, bedoeld om het voelen, het denken en het handelen te vernieuwen. De Bijbel is dan als een grote LEGO-doos met bouwstenen en instrumenten. Een doos met heel veel woorden, symbolen, beelden, rituelen, gelijkenissen... bedoeld om de mens waar nodig te corrigeren, om hem nieuwe dingen te leren en hem toe te rusten voor het leven. Het zijn kostbare bouwstenen die waarheid weergeven, en een tegengif vormen voor verkeerde woorden en beelden.

Jullie zijn al bijgesnoeid door de woorden die ik tot jullie gesproken heb. (Johannes 15:3)

Maar wat zegt zij? Nabij u is het woord, in uw mond en in uw hart, namelijk het woord des geloofs, dat wij prediken. Want indien gij met uw mond belijdt, dat Jezus Heer is, en met uw hart gelooft, dat God Hem uit de doden heeft opgewekt, zult gij behouden worden; want met het hart gelooft men tot gerechtigheid en met de mond belijdt men tot behoudenis. Immers het schriftwoord zegt: Al wie op Hem zijn geloof bouwt, zal niet beschaamd uitkomen. Want er is geen onderscheid tussen Jood en Griek. Immers, een en dezelfde is Heer over allen, rijk voor allen, die Hem aanroepen; want: al wie de naam des Heren aanroept, zal behouden worden. Hoe zullen zij dan Hem aanroepen, in wie zij niet geloofd hebben? Hoe geloven in Hem, van wie zij niet gehoord hebben? Hoe horen zonder prediker? En hoe zal men prediken zonder gezonden te zijn? Gelijk geschreven staat: Hoe liefelijk zijn de voeten van hen, die een goede boodschap brengen. Maar niet allen hebben aan het evangelie gehoor gegeven. Want Jesaja zegt: Heer, wie heeft geloofd wat hij van ons hoorde? Zo is dan het geloof uit het horen, en het horen door het woord van Christus. (Romeinen 10:8 - 17)

En wordt niet gelijkvormig aan deze wereld, maar wordt hervormd door de vernieuwing van uw denken, opdat gij moogt erkennen wat de wil van God is, het goede, welgevallige en volkomene. (Romeinen 12:2)

het voedsel van de vogels

vogel

God gaf uiteraard niet enkel die woorden, opgenomen in de Bijbel. De schepping getuigt woordenloos van zijn Maker en bevat ontzaglijk veel beelden waarin waarheden herkend kunnen worden. Jezus maakt daar voortdurende gebruik van. Hij heeft het over de zon die opgaat voor de goeden en de slechten, over het voedsel van de vogels, de schoonheid van een lelie, de verbondenheid van de wijnstok en de ranken, de vader- en de moederfiguur… Het zijn allemaal aspecten uit de schepping die wijzen op een achterliggende realiteit.

Want hetgeen van Hem niet gezien kan worden, zijn eeuwige kracht en goddelijkheid, wordt sedert de schepping der wereld uit zijn werken met het verstand doorzien, zodat zij geen verontschuldiging hebben. (Romeinen 1:20)

God gaf ook de rituelen en de feesten die kenmerkend zijn voor de oudtestamentische godsdienst. In het Nieuwe Testament is dit veel minder het geval en wordt waarheid meer direct verwoord. Toch hebben rituelen soms iets voor op woorden. De beelden, de mise-en-scène, de persoonlijke deelname… maken dat het ritueel soms krachtiger klinkt en emotioneel dieper ingrijpt dan woorden.

De kerk moet het juiste midden vinden. Legt zij te veel de nadruk op het ritueel, dan raakt het woord in verdrukking. Wijst zij rituelen af, dan verarmt zij emotioneel.

Is het rationeel dat God – indien Hij zou bestaan - zich via woorden tot de mens zou richten? Dat was de uitgangsvraag van dit artikel. En zo ja, zijn er indicaties dat de Bijbel hét woord van God is, want er zijn zoveel andere heilige boeken...

Laat elkeen voor zichzelf nu concluderen. Wie het logisch vindt dat zich bedient van woorden, vindt in het volgende artikel meer over Jezus als hét Woord – enkelvoud alsof slechts één woord telt.

C.S. Van Audenard

- mei 2004 -

Lees verder "Waarom toch die Bijbel? (II) - In het begin was het Woord"
Heb je de illustratie al bekeken?
Begin