Heb je de illustratie al bekeken?
Einde
vergeef ons onze schuld (I)
het gewetensonderzoek
Bekijk je liever de video "Vergeving 2.0"? (7')
een proces, met als einddoel een bevrijding
Een mens die fouten heeft gemaakt en zo verantwoordelijk is voor leed, zeult een zware last mee. Voor zijn bestwil en in het belang van de medemens, reikt God het concept vergeving aan. Vergeving is een proces, met als einddoel een bevrijding. Het start met het persoonlijk erkennen en betreuren van de fout. Vervolgens moet dat inzicht ook uitgesproken worden: de schuldige moet vergeving vragen. Dan kan hij kwijtschelding ervaren en verlost worden van die last. De bevrijde mens heeft uit zijn fouten geleerd en wat goed is, kan in hem weer groeien.
De uitleg die geldt ten aanzien van de schuldige, geldt tot op zekere hoogte ook voor het slachtoffer: de wijze waarop hij kan afrekenen met de pijn die hem werd aangedaan, toont gelijkenis met het verwerkingsproces van de schuldige.
de detectie van het subtiele innerlijke kwaad
Vergeving ontvangen is een proces, met als eerste fase het gewetensonderzoek. Wie vroeger als katholiek de biechtstoel inging, zat eerst een tijdje in de kerk te wachten - bedoeld als tijd van bezinning of gewetensonderzoek. Wanneer hij daarmee klaar was en berouw had, kon hij de biechtstoel in, om zijn misstappen te belijden.
Kinderen zochten dan vooral naar "feiten"... maar naar feiten moet je meestal niet op zoek gaan, want wat je fout deed, dat vergeet je niet zo gauw. Neen, een gewetensonderzoek is vooral nuttig voor de detectie van het subtiele innerlijke kwaad, dat niet zo gauw door de buitenwereld wordt opgemerkt, omdat het niet direct gerelateerd is aan bepaalde feiten. Wie echt gezuiverd wil worden, moet dus naar binnen kijken, en God gaf daartoe het geweten als instrument.
tijdelijk op non-actief gezet
Maar wanneer dat geweten misvormd is, dan wordt kwaad niet meer als kwaad herkend. Paulus was daar, toen hij christenen de dood injoeg, een voorbeeld van. Hij dacht Jahweh een dienst te bewijzen door zijn kruistocht. De herkenning van het kwaad, het inzicht van de schuld en het berouw, kwamen pas nadat Jezus hem verscheen en vroeg "Saul, Saul, waarom vervolgt gij Mij?"
En zelfs wanneer het geweten wél correct functioneert, en goed van kwaad worden onderscheiden, kan het op non-actief worden gezet. Zoiets gebeurt wanneer iemand consequent stappen zet in de verkeerde richting en zich zo steeds verder afsluit voor de waarheid. David werd verliefd op Batseba, en sliep met haar. Daarna probeerde hij de ongewenste zwangerschap te maskeren door haar echtgenoot op verlof naar huis te sturen. Aangezien dat niet lukte, stuurde hij hem vervolgens naar de frontlinie, met het gewenste resultaat... Hij verdrong de schuld en leek dat een tijd lang vol te houden.
Meestal komt het inzicht dan toch later, wanneer het leven de factuur presenteert, wanneer je als gelovige ervaart dat God jou gaat tegenwerken of wanneer een derde de vinger op de wonde legt. Bij David was het de profeet Nathan die hem wakker schudde en confronteerde met zijn misdaad. David ontwaakte uit zijn liefdesroes, kreeg een afschuw van zijn misdaad, en zocht kost wat kost vergeving. Dat lezen we hierna...
ik ken mijn schuld toch, ze staat mij steeds voor ogen.
David dichtte deze Psalm toen de profeet Nathan hem had onderhouden over zijn overspel met Batseba.
Heer, heb medelijden met mij, u bent zo goed, uw liefde is groot; wis mijn fouten uit, was al mijn zonden af, maak me weer rein. Ik ken mijn schuld toch, ze staat mij steeds voor ogen. Tegen u heb ik gezondigd, tegen u alleen, want ik heb gedaan wat u verafschuwt. Terecht hebt u me veroordeeld, uw vonnis is juist. Ja, zondig ben ik geboren, schuldig ben ik vanaf de moederschoot.
Maar u verlangt alleen dat ik oprecht ben, tot in het diepst van mijn ziel; vervul mij met uw wijsheid tot in het diepst van mijn hart. Besprenkel mij, dan word ik weer rein; was mij, dan word ik witter dan sneeuw. Laat mij weer blij zijn, open mijn hart weer voor vreugde. Heer, u hebt mij verbrijzeld, laat mij ook weer juichen. Let niet op mijn zonden, wis mijn fouten uit.
Mijn God, maak mijn hart zuiver en mijn geest standvastig. Stuur mij niet van u weg, blijf mij bezielen, dat ik weer vreugde voel om wat u met mij voorheeft; maak mij daartoe bereid. Aan wie uw wetten overtreden, zal ik leren wat u verlangt; wie zich van u hebben afgewend, zullen terugkeren naar u. Spaar mijn leven, mijn God, mijn behoud. Dan zal ik juichen om u, om wat u voor me deed. Heer, laat mij spreken over u, laat mij u hulde brengen.
Want op vleesoffers stelt u geen prijs, in brandoffers stelt u geen belang. Berouw is het offer dat u verlangt. Een gebroken, een verbrijzeld hart veracht u niet, mijn God. Heer, wees Sion goedgezind, bouw de muren van Jeruzalem weer op. Schep weer behagen in de offers, offers in de wet bepaald: dieren waaraan niets ontbreekt, in hun geheel verbrand. (Psalm 51:2 - 21)
de zuiverheid van de voedselketen
Psalm 51 bevat een treurlied met Davids reactie nadat Nathan hem terecht wees. David voelt zich rot. Het kwaad staat hem bestendig voor de ogen. Hij ervaart nu een groeistilstand want zijn zonde belet elke verdere vooruitgang. Hij moet het vergevingsproces doorlopen en uit zijn fouten leren. Dan pas ziet hij een nieuwe toekomst tegemoet. David weet dat de Tien Geboden en de offerdiensten verwijzen naar een diep probleem in de innerlijke mens. Hij legt nu het verband tussen zijn manifeste misdaad - overspel, gevolgd door moord - en het vervuilde hart - de heimelijke zonde die aan de oorsprong lag. David maakt zich nu geen illusies meer. Hij heeft zichzelf leren kennen en weet nu dat het kwaad in hem woont.
Subversief of ondergronds woekert het verborgen kwaad als een neerwaartse spiraal steeds verder. Een gewetensonderzoek is nodig om dit kwaad te detecteren, zodat het bij de wortel kan worden aangepakt, vooraleer het volgroeid is en ook anderen schaadt.
Maar wie zo'n kwaliteitscontrole invoert, staat vaak alleen en moet zich bijna verontschuldigen voor zijn bedachtzaamheid. Want onze cultuur heeft wel veel aandacht voor allerlei ISO-kwaliteitsnormen, en voor de zuiverheid van de voedselketen. Maar de strijd voor een kwaliteitscontrole in de innerlijke mens werd opgegeven. Integendeel, vaak wordt vervuiling gepromoot.
sommigen zijn meester in het doen alsof
Het innerlijke kwaad heeft te maken met het hart of de emoties, en met karakterzwakheid. Het heeft betrekking op liefdeloosheid, hoogmoed, onverschilligheid of niet helpen wanneer actie vereist is. Soms wordt het gecamoufleerd achter mooie woorden en goede daden. Er is dan een verborgen agenda, gericht op eigen eer of op persoonlijk profijt. Sommigen zijn meester in het doen alsof, in het misleiden van zichzelf en van de anderen, in het zoeken naar een mooie uitleg of een rechtvaardiging voor het verkeerde handelen. Toen het in den beginne fout ging verwees Adam naar Eva, en Eva naar de slang. Later repliceerde Kaïn verongelijkt dat hij toch niet voor zijn broer moest zorgen. De overtuiging waarmee mensen zich verdedigen illustreert dat zij wellicht overtuigd zijn van hun gelijk en hun eigen leugens geloven. De Farizeeërs zijn uit hetzelfde hout gesneden. En nu en dan wijst Jezus zelfs zijn discipelen terecht omwille van een foute motivatie.
kandidaat voor een strafblad
Jezus stelt dat zijn toehoorders "ondanks hun slechtheid goede dingen geven aan hun kinderen". Met die woorden verbreedt Hij het probleem van het verborgen kwaad tot ieder mens. Een geïsoleerde uitspraak is dat niet, neen, het is de reden waarom Hij naar de wereld kwam. "Niemand is goed, dan God alleen", wijst in dezelfde richting. Jezus' harde woorden gaan in tegen een te optimistische visie op de mens en zij duiden op een verborgen realiteit die erger is dan algemeen wordt aangenomen. Een mens kan inderdaad mooie dingen doen, maar hij is ook tot vreselijke dingen in staat. Wie zichzelf ontleedt, zal inzien dat ook hij, in minder gunstige omstandigheden, kandidaat was voor een strafblad. Het egoïsme is in elkeen aanwezig, maar er gaan soms jaren overheen, vooraleer iemand echt beseft dat die waarheid ook hemzelf betreft.
Dat die andere fout zit, erkent een mens al sneller. Soms zijn er geen aanwijsbare feiten, maar voelen we intuïtief het egoïsme, de pretentie of het gebrek aan oprechtheid aan. Bij onszelf herkennen we zoiets minder vlug. Deels omdat we er toe neigen te interpreteren in eigen voordeel, deels ingevolge een gewenning want we zijn te zeer vertrouwd met eigen karakter en levensstijl. Het leven kan ook ingewikkeld zijn en leidt dan tot compromissen waarbij we geleidelijk en onopvallend de norm verschuiven. En soms is er kwade trouw. Jezus heeft het over dat soort blindheid. De Farizeeërs zagen de splinter in het oog van de ander, maar niet de balk in eigen oog. Nathan kon David zonder moeite overtuigen nadat hij de feiten - het overspel, de moord - had benoemd. Jezus deed hetzelfde met de Farizeeërs, maar kon hen niet overtuigen van hun boosheid. Er komt natuurlijk maar berouw of schuldbesef wanneer een mens de confrontatie accepteert en echt luistert, en dan gecorrigeerd wil worden. "Er zijn geen erger doven, dan die niet horen willen" gaat over een selectief gehoor en geldt zeker ook op dit terrein. Niemand wordt tegen zijn zin genezen van zijn blindheid.
een vertrouwde vriend wordt zo een dodehoekspiegel
Wie zijn leven in Gods handen legt en een bekering meemaakt, ontvangt vergeving en wordt door God innerlijk helemaal gewassen. Maar dat jawoord moet de toetst der praktijk doorstaan. Het moet leiden tot consequent handelen en het moet dus steeds weer hernieuwd worden. Jezus drukt het plastisch uit met de woorden "Wie een bad heeft genomen, is helemaal schoon, hij hoeft later alleen nog zijn voeten te wassen." Die voeten wassen, gebeurt dan via een gewetensonderzoek.
Wie wil proper zijn, houdt daarom even halt en hij onderzoekt zichzelf, liever dan de andere. Misschien laat hij zich ook bijstaan door zijn vrienden. Hij nodigt hen uit vrijuit te spreken en op te treden als een dodehoekspiegel, die toont wat buiten het gezichtsveld ligt. Want een mens heeft ook zijn blinde vlekken…
het subjectieve gewetensonderzoek vraagt een objectieve context
Om efficiënt te zijn vraagt het subjectieve gewetensonderzoek een objectieve context. De basis werd hopelijk door de opvoeding gelegd. Maar die context wordt natuurlijk ook bepaald door Gods woorden: het lezen en bestuderen van de Schrift, goede prediking en opbouwende lectuur. In momenten van persoonlijke bezinning komen die woorden terug en ze blijken dan soms wonderwel te passen bij het eigen leven.
Soms toont een plotse ingeving wat fout is. Maar veelal is er sprake van een geleidelijke groei in inzicht in zichzelf, en de eerder vermelde dodehoekspiegels kunnen daarbij helpen. Dat zijn mensen die ons goed kennen, en al snel aanvoelen wanneer we fout gaan - vrienden die we vertrouwen, zodat we ontvankelijk zijn voor hun kritiek. Vooral wie leidinggevend is, heeft nood aan dergelijke vrienden. Want hij moet zich afschermen tegen afbrekende kritiek en misschien maakt die houding hem ongenaakbaar. Bij gebrek aan goede vrienden loopt zo'n "hoge boom" het gevaar, niet meer gecorrigeerd te worden.
Een mens kan die persoonlijke inzichten en die commentaar van derden combineren met wat er rondom hem gebeurt. Paulus heeft het over open of gesloten deuren - het zit mee of het zit tegen - en hij voelt dan aan of het God is die de sleutel vast houdt. Een gesloten deur drukt ons soms met de neus op de feiten. Misschien is er een hindernis die we zelf hebben gecreëerd door foutief te handelen - een hindernis die eerst opgeruimd moet worden.
de mens die niet tot schuldbesef kan komen
Terug naar de Farizeeër - het typebeeld van de mens die niet tot schuldbesef kon komen, zelfs niet wanneer Jezus de vinger op de wonde legde. De Farizeeër redeneert binnen een eigen gesloten context. Zelf doet hij alles volgens het boekje - de Wet die hij, waar nodig, naar zijn hand kan zetten. En als hij toch gefaald heeft, beroept hij zich op de offerdiensten die hij als geen ander naleeft. Door zijn formele houding heeft hij slechts oog voor de buitenkant: de droge feiten. De essentie, de bron - de innerlijke mens met zijn motieven - is van geen tel. De Tien Geboden bevatten de concrete uitwerking van het grote gebod - bemin God bovenal en uw naaste als uzelf. Maar de wijze waarop hij die geboden in de praktijk brengt, leidt tot het tegendeel: liefdeloosheid en haat, zoals wanneer hij genezingen op de sabbat afwijst. De Farizeeër heeft de Wet zelfs zo verwrongen, dat die de basis vormt om de mensgeworden God te doden.
Jezus' houding is zoveel milder en tegelijk zoveel strenger
Jezus' houding is zoveel milder en tegelijk zoveel strenger. Mild tegenover de vrouw die wegens overspel ter dood veroordeeld werd. Maar tegelijk verlegt Hij in de Bergrede de aandacht naar het innerlijke kwaad. Een wellustige blik stelt Hij gelijk met overspel, hoogmoed met goddeloosheid, haat met moord. Want haat is als een niet voltrokken doodvonnis. Wie iemand haat, sluit hem in gedachten op in de dodenkamer.
Zo pakt Jezus het kwaad bij de wortel aan. Hij wil dat ook de innerlijke mens zuiver is. Vandaar de noodzaak van een gewetensonderzoek waarbij verborgen gevoelens en motieven boven komen. Wie de Bergrede ernstig neemt, heeft werk voor de boeg, want Jezus legt de lat zeer hoog. Het gewetensonderzoek brengt vervuiling aan het licht en zet aan tot bescheidenheid.
Soms leidt dat tot vertwijfeling. Jezus' leerlingen vragen zich dan ontmoedigd af, wie er nog in staat is om Gods Rijk binnen te treden. Maar Jezus deelt die klaagzang niet en antwoordt dat bij God alle dingen mogelijk zijn. Zelfkennis drijft de mens in de handen van God - een genadige God die gelegenheden zoekt om te kunnen helpen.
zo nemen we een stukje van de beloofde vrijheid in bezit
De gejaagdheid en het gebrek aan stilte en reflectie, eisen vandaag hun tol. We doen er goed aan om te onthaasten en God uit te nodigen plaats te nemen in die stilte. We leren dan niet alleen Hem, maar ook onszelf beter kennen. "Gij zult de waarheid leren kennen en de waarheid zal u vrijmaken". Gods Licht openbaart onze duisternis. De waarheid kennen betreft vooreerst de theorie: een juiste visie op God, op de mens en op de wereld waarin hij leeft. Maar die woorden snijden veel dieper en betreffen eveneens het inzicht hoe het met onszelf gesteld is. We worden door dat Woord innerlijk getoetst want God verlicht onze duistere kanten. De Vader die in het verborgene ziet, vestigt de aandacht op wat fout is. Misschien zien we nu zaken waar we voorheen blind voor waren. Verkeerde motieven achter een mooie façade…
In Psalm 139 toont David hoe het gewetensonderzoek gevoerd kan worden. David vertoeft in Gods gezelschap. Zijn gedachten zijn op Hem gericht en hij nodigt Hem uit de innerlijke mens te verlichten met DE waarheid. In feite vraagt hij dat de alwetende en alomtegenwoordige God zelf het gewetensonderzoek zou leiden. In de Psalmen lezen we hoe David vertrouwd was met dat soort omgang met God en dat gaf God de ruimte om David bij te sturen. Maar er waren ook wel periodes waarin het anders was. Want toen hij verliefd werd op Batseba, had David het wellicht veel te druk met zijn vriendin...
Na het inzicht van de schuld komt het berouw, of het betreuren van de fout. Zien we onze fouten in, dan kunnen we spijt en droefheid uitspreken in een schuldbelijdenis, vergeving ontvangen en hersteld verder leven. Zo recupereren we terug een stukje van die beloofde vrijheid.
Dezelfde techniek kan ook gelden voor het slachtoffer. Gaat hij met God aan tafel zitten, dan kan die in een liefdevolle sfeer, verdrongen pijnlijke gebeurtenissen onder de aandacht brengen. Bitterheid en gekwetstheid kunnen dan erkend en uitgesproken worden. De gifangel wordt verwijderd en hij ontvangt genezing. Zo ervaart het slachtoffer het proces van "vergeving schenken".
naar binnen kijken houdt ook risico's in
Een gewetensonderzoek is goed, maar naar binnen kijken houdt ook risico's in. Een eerste gevaar is de zelfgenoegzaamheid van de Farizeeër die God dankt omdat hij "niet is als de anderen". Zijn analyse was verkeerd, en zijn zogenaamde dankbaarheid was misplaatste trots. De Farizeeër vertoefde niet bij God maar bij zijn eigen ego. Hij dacht dat hij tot God sprak, maar aanbad zichzelf en was mijlenver van God verwijderd.
Jezus vraagt een andere houding want Hij stelt dat "de linkerhand niet mag weten wat de rechterhand doet". We moeten dus een uitgesproken schroom hebben ten aanzien van onze eigen goedheid en we moeten de toeschouwer in onszelf, die zijn tweelingbroer op het podium zet en bewondert, wegsturen. Wat gebeurd is, is gebeurd en daar kunnen we blij om zijn, en God voor danken. Maar de verdere beoordeling over ons aandeel laten we aan Hem over. We moeten onszelf geen punten geven en niet plaatsen in een klassement. Jezus zegt hoe sommigen, wanneer zij door God beoordeeld worden, verwonderd zullen zijn over de lof die hen wordt toebedeeld. Zij repliceren dan "Wanneer hebben wij U als vreemdeling gezien en hebben U gehuisvest, of naakt, en hebben U gekleed?" Deze gereserveerde houding ligt dichter bij de waarheid, en houdt erkenning in van het feit dat onze goedheid haar oorsprong vindt in Hem.
gevangen in een zoekproces van eeuwige twijfel
Een tweede gevaar van het gewetensonderzoek is het gevangen raken in een zoekproces van eeuwige twijfel. Zo iemand raakt opgesloten in een alsmaar kleiner wordende wereld van "het eigen ik". Hij blaast de problemen op, zodat ze het leven gaan beheersen. Hij meent dat hij in gebed is, maar het heeft meer weg van introspectie - een rollenspel waarin hijzelf tegelijk psychiater en patiënt is. Altijd weer kijkt hij naar binnen en naar het verleden. Hij stelt zichzelf voortdurend weer in vraag en raakt steeds meer verstrikt in eigen netten. Wanneer onze bezinning daarop lijkt, moeten we de psychiater in onszelf de laan uitsturen. De Psalmen 42 en 43 beschrijven zo'n depressie en illustreren hoeveel moeite het kost om die vicieuze cirkel te verbreken. Telkens opnieuw is er die uitspraak "Mijn ziel, wat drukt je terneer, waarom ben je zo onrustig?".
Van muziek genieten is iets anders dan notenbalken bestuderen. Je kan niet op hetzelfde moment genieten van de ervaring en de ervaring bestuderen. Wie terwijl hij zijn geliefde kust, zichzelf observeert om na te gaan wat er nu eigenlijk gebeurt, mist de ervaring van het kussen. Wie terwijl hij bidt de situatie analyseert, houdt op met bidden. Bidden is een intiem gesprek. Wordt het een analyse, dan worden wij de laborant en degraderen we God tot inactieve toeschouwer.
wonen bij de klaagmuur
Binnen een vergevingsproces is het nodig, zijn verhaal te doen. Maar de situatie wordt uitzichtloos wanneer een mens gaat wonen bij de klaagmuur. De gesprekken met zichzelf, met de anderen en met God, moeten dan een andere wending krijgen - niet langer geconcentreerd op eigen negatieve gedachten en gevoelens. De problemen moeten in het juiste perspectief worden geplaatst, zodat duidelijk wordt dat het leven meer is dan het pijnlijke verleden. Dan krijg je opnieuw oog voor de mooie dingen van het leven, voor de natuur en voor de mensen die rondom staan... voor al datgene wat het leven zinvol kan maken en levensvreugde schenkt…
Wie gevangen zit in introspectie, kan moet dus voorzichtig zijn met dat pijnlijke eigen gebed, dat voortkomt uit gekwetste emoties. Hij gebruikt misschien beter andermans gedachten als leidraad voor bezinning. De teksten van de Psalmen, een songbook of een boek met gebeden, kunnen dan helpen om de aandacht omhoog te richten en naar de toekomst - weg uit die beklemming.
de film wordt onophoudelijk gedraaid
Het gevangen raken in het zoekproces kan het gevolg zijn van niet verwerkte trauma's en een vergevingsproces dat - door dader of slachtoffer - niet voltooid werd. Wie echt in problemen zit, of trauma's heeft meegemaakt - door een moeilijke kindertijd bijvoorbeeld, het verlies van een geliefde of een echtscheiding - loopt het gevaar dat hij opgesloten raakt in negatieve gedachten en emoties. De film van het leven wordt dan onophoudelijk gedraaid. In elk moment van stilte wordt de pijn terug herbeleefd… en het probleem wordt alsmaar groter want de moeilijkheden dupliceren zich in andere relaties. Zo iemand dreigt weg te zakken in een moeras van verdriet, twijfel, angst en moedeloosheid, gekwetste eigenliefde, woede en wraak.
Wordt je altijd weer overheerst door de pijn, dan heb je het vergevingsproces nog niet met succes doorlopen. Maar pijnlijke gebeurtenissen verliezen hun verstikkende greep, wanneer je vergeving kan schenken of ontvangen. Dan pas kom je los van het verleden.
vluchten in gezonde fantasie
Wie te maken krijgt met grote problemen, wordt ook wel geholpen door gezonde fantasie. De bijbel geeft heel wat beelden die daarbij kunnen helpen. Beelden over hoe mooi God ons ziet "in Christus". Beelden ook over een onbeschrijfelijke toekomst die Gods kinderen te wachten staat. Bij moeilijkheden moeten we die richting uit, in plaats van rond te woelen in de pijn.
Dat lijkt dan op de situatie van enkele Marokkaanse broers die jarenlang in een vuile koude cel gevangen zaten als vermeende tegenstanders van het regime. Hun situatie was mensonterend. Ze zaten opgesloten in het donker, zonder rechtop te kunnen staan en zonder hygiëne. Dankzij hun vlucht in gezonde fantasie werden ze niet gek en konden ze overleven. Zij kwamen uit een aristocratische familie en hadden geregeld in Parijs verbleven. In hun fantasie gingen ze elke dag opnieuw op stap: naar theater, naar de Parijse parken, naar het Louvre… Ze bezochten een warenhuis, pasten een nieuw kostuum, voerden er discussies, gingen eten in dure restaurants en maakten hun keuze in de spijskaarten, proefden uitgelezen wijnen… Velen jaren later werden ze vrijgelaten. Lichamelijk gehandicapt door het harde leven, maar dankzij hun fantasie konden zij in heel moeilijke omstandigheden mentaal toch overleven.
C.S. Van Audenard
juli 2000
herwerkt in mei 2021
Verder lezen over het vergevingsproces? "Vergeef ons onze schuld (II) - een onontwarbaar kluwen"
Heb je de illustratie al bekeken?
Begin